Astolphe de Custine: Wszystkie narody gardzą życiem w kajdanach, Moskale jednak kochają niewolnictwo i despotyzm

Astolphe de Custine, francuski arystokrata, pisarz i podróżnik, w swojej książce Listy z Rosji. Rosja w 1839 roku przedstawił niezwykle krytyczny obraz Rosji, który do dziś pozostaje istotnym źródłem refleksji nad jej polityczną i społeczną rzeczywistością. Jego obserwacje, pełne przenikliwości i literackiej elokwencji, stanowią ostrzeżenie przed iluzjami dotyczącymi rosyjskiej mentalności i polityki.

„Moskowia to horda tatarska, a nie greckie Bizancjum” – napisał de Custine, podkreślając dziedzictwo barbarzyństwa, które według niego od wieków kształtowało rosyjskie społeczeństwo. W swojej analizie zauważył, że współcześni mu Moskale nie różnili się znacząco od tych, którzy żyli w czasach Iwana IV. Ta ciągłość kulturowa, oparta na despotyzmie, niewolnictwie i kulcie władcy, w jego oczach czyniła Rosję krajem „odmiennym od Europy”. Warto dodać, że de Custine zwracał uwagę na mieszankę wpływów kulturowych, które – w jego ocenie – wciąż kształtowały rosyjską tożsamość.

ŻYCIE W WIĘZIENIU ZWANYM MOSKOWIĄ

De Custine porównał życie w Rosji do przebywania w więzieniu. Jego własne doświadczenia były dla niego szokiem:

„Aby naprawdę docenić europejską wolność i styl życia, należy choć trochę doświadczyć życia w więzieniu zwanym Moskowią. Każdy, kto zaznał życia w Moskowii, będzie usatysfakcjonowany życiem w jakimkolwiek państwie europejskim, pod jakimkolwiek rządem”.

To osobiste wyznanie obrazuje głęboką przepaść między rosyjską rzeczywistością a wolnościami, które de Custine znał w Europie. Wspomina także uczucie ulgi po opuszczeniu Rosji: „Osobiście nigdy nie zapomnę uczucia, jakie mną owładnęło, gdy opuszczając Moskowię, przekroczyłem jej granicę. Wtedy wykrzyknąłem z całego serca: 'Boże, jestem wolny! Mogę mówić i pisać, co myślę’. Ptak uciekający z klatki nie mógł być wówczas szczęśliwszy ode mnie”.

BIEDA, AGRESJA I MARZENIA O DOMINACJI

Jedną z kluczowych cech społeczeństwa rosyjskiego, na którą zwrócił uwagę de Custine, była bieda prowadząca do agresji i nieograniczonej żądzy:

„Moskale, z powodu swojej biedy, są pożądliwi, a przez to agresywni. W żądzy i agresywności nie znają granic”.

De Custine podkreślał, że to biedne i zniewolone społeczeństwo marzy o dominacji nad innymi narodami:

„W swojej niewolniczej pokorze żywią nadzieję na rozszerzenie despotyzmu na inne narody, pragnąc zawłaszczyć ich bogactwa. Ten zniewolony lud marzy o panowaniu nad całym światem, a ta nadzieja nadaje im ogromną dynamikę i siłę”.

Bieda, jak zauważają współcześni analitycy, jest również skutecznym narzędziem despotycznej władzy, która świadomie utrzymuje społeczeństwo w zależności, by zwiększyć kontrolę.

NIEWOLNICTWO I DESPOTYZM JAKO RELIGIA

Francuski podróżnik dostrzegł również paradoksalną fascynację Rosjan despotyzmem i niewolnictwem. Pisał o tym z ogromnym zdziwieniem:

„Widziałem pompatyczną arogancję na zewnątrz każdego Moskala i przestraszone niewolnictwo wewnątrz. Wszystkie narody nienawidzą niewolnictwa i despotyzmu. Moskale jednak kochają despotyzm i uważają niewolnicze posłuszeństwo za najwyższą cnotę. Ich pokora wobec carów ma charakter prawdziwego kultu religijnego, zupełnie nieznanego narodom europejskim”.

Ta obserwacja tłumaczyła w jego oczach zdolność rosyjskich władców do bezwzględnego podporządkowywania sobie poddanych. Jednocześnie wyjaśniała brak sprzeciwu wobec niesprawiedliwości czy opresji.

REFLEKSJE PONADCZASOWE

De Custine, opisując Rosję z 1839 roku, stworzył obraz społeczeństwa tkwiącego w niewoli, które akceptuje swoje cierpienie, podziwia tyranię i marzy o zdominowaniu świata. Jego analiza do dziś pozostaje aktualna, przypominając o istocie rosyjskiego despotyzmu, jego wpływie na politykę międzynarodową oraz o zagrożeniu, jakie niesie wiara w możliwość łatwego porozumienia z Moskwą. Współczesna polityka Rosji zdaje się kontynuować model dominacji oparty na despotyzmie, co widzimy w jej relacjach z sąsiadami i światem.

Książka Listy z Rosji stanowi więc nie tylko kronikę podróży, lecz także uniwersalne ostrzeżenie przed lekceważeniem różnic między cywilizacją europejską a rosyjską. Jak podkreślał de Custine, prawdziwe docenienie wolności wymaga spojrzenia na świat zza krat rosyjskiego despotyzmu.

Jagiellonia.org